«Беларускае грамадства надзела пінжак не па памеры». Вялікае інтэрв'ю з Вольгай Гарбуновай, якая ўвайшла ў склад Кабінета

5 студзеня 2023 у 1672942200
«Зеркало»

Вользе Гарбуновай 41, з іх амаль 20 гадоў яна займалася дапамогай пацярпелым ад хатняга гвалту ў Беларусі. Хавала жанчын, якім было няма куды ісці, падтрымлівала іх у судах, ехала на дапамогу пацярпелым у любы час дня і ночы. У 2021 годзе Вольгу арыштавалі і судзілі за ўдзел у масавых беспарадках. Збегшы з «хатняй хіміі», актывістка асталявалася ў Вільні і далучылася да Аб'яднанага пераходнага кабінета. Пагаварылі з Вольгай пра шэсць месяцаў у СІЗА, гвалт у краіне і планы працы ў Кабінеце.

«Палітыкам патрэбны нехта, хто раскажа, як усё пражываецца ў рэальным жыцці»

- Вы заўсёды былі грамадскай актывісткай, а цяпер сталі палітыкам…

- Праўда?

- Так, вы прыйшлі на палітычную пасаду. Чаму адважыліся?

- Я ўсё свядомае жыццё лічыла сябе актывісткай, крытыкавала палітыку, ніколі не імкнулася ў яе. Не лічу, што хацець быць палітыкам - нешта дрэннае, але зыходзячы з маіх навыкаў і ведаў у мяне не было бачання, што я магла б быць эфектыўнай у гэтым.

Мае перакананні і каштоўнасці заўсёды грунтаваліся на тым, што для мяне важны чалавек. Наш крытэр у прытулку (праект «Радзіслава», з 2016 года - асобны дом на 30 месцаў для пацярпелых ад хатняга гвалту. - Заўв. рэд.): калі сёння ноччу мы дапамаглі хаця б адной жанчыне, то ўсё не дарма. Кожны дзень я бачыла, як гвалту ў жыцці людзей станавілася менш, і проста кайфавала ад гэтага.

Але ўлады знішчылі справу майго жыцця. Калі я выйшла з СІЗА, мае калегі прапанавалі ўдзельнічаць у праекце дапамогі ўкраінкам, якія перажылі хатні гвалт. А мне баліць Беларусь. Калі ўспамінаю ўсіх сваіх сябровак, якія паехалі ў калонію, калі думаю пра тое, што жанчыне, якую ў Мінску збівае муж, практычна няма куды звярнуцца… Я не змагла пераключыцца.

Кабінету я адмовіла некалькі разоў, патлумачыла, што разгубленая і не ведаю, куды рухацца далей. А потым зразумела, што гэта пэўныя магчымасці гаварыць пра тое, што мяне турбуе як жанчыну, як палізняволеную, як чалавека, вымушанага пералезці праз плот ноччу, каб выратавацца ад пераследу, як прадстаўніцу ЛГБТК-супольнасці. Гэтым палітыкам патрэбны хтосьці, хто раскажа, як усё гэта пражываецца ў рэальным жыцці. Таму я змяніла рашэнне і сказала, што гатовая далучыцца. Сіл у мяне засталося вельмі мала, але калі хтосьці думае, што я буду карысная, то я гатовая аддаць іх. Няхай нават потым не аднаўлюся да канца.

- Але сябе як палітыка вы пакуль не ідэнтыфікуеце?

- Мама мне заўсёды казала (апошні раз незадоўга да майго затрымання), што палітыка - брудная справа. Мне здаецца, прапаганда працуе на тое, каб мы нават не хацелі мець да яе дачынення. І, назіраючы, як у якім-небудзь Рэйк'явіку мэрам горада становіцца панк-анархіст, колькі жанчын цяпер у палітыцы ў скандынаўскіх краінах, колькі людзей з татуіроўкамі, з дрэдамі, я думаю: «А так можна было?» І ў мяне такое ўражанне, што нас падманвалі увесь гэты час.

Хай я прыйшла на палітычную пазіцыю, унутры сябе яшчэ не знайшла вось гэтую Гарбунову - палітычную фігуру. У мяне пакуль ўяўленне пра ўсё як у актывісткі. Нават свае першыя крокі планую зыходзячы з актывісцкага досведу. Я яшчэ буду знаёміцца з новай фігурай унутры сябе. Магчыма, мае стратэгіі неяк пачнуць мяняцца, але вельмі спадзяюся, што не ачарсцвею, не страчу гэтай сувязі з людзьмі, якую заўсёды цаніла.

- Прыярытэтным напрамкам вашай дзейнасці стане арганізацыя сістэмнай дапамогі палітвязням і іх сваякам. Што яна будзе ўключаць і як вы плануеце гэта ажыццяўляць?

- Можа, гэта і дзіўна гучыць, але ў мяне няма адказу на гэтае пытанне. І вось чаму. Я б не хацела, каб у беларусаў і беларусак узнікала ўяўленне, што Кабінет і прадстаўніцтва, куды я прыйшла, хоча займацца аказаннем дапамогі. Гэта не мэта яго і нават не задачы. Мы не хочам канкураваць з праваабаронцамі і актывістамі, якія ўсе гэтыя гады падтрымліваюць людзей у зняволенні і іх блізкіх. Таму правільней сказаць, што я бачу сваёй задачай умацаванне той велізарнай працы, якая ўжо праводзіцца.

Першы крок - фармаванне пераліку ініцыятываў і арганізацый, якія ўжо працуюць, высвятленне іх патрэбаў. Чым мы як Кабінет можам ім дапамагчы? Мяркую, што дзякуючы магчымасцям Кабінета змагу быць карыснай для беларускіх НДА і актывістаў. І для мяне гэта прынцыповае адрозненне. Нашая задача таксама - нагадваць міжнароднай супольнасці, што ўся краіна сядзіць у турме: усё роўна, закрыты ты ў калоніі, у ІЧУ, у СІЗА - або ў страху ва ўласнай кватэры.

Я размаўляла з прадстаўнікамі фондаў, якія дапамагаюць палітвязням і іх родным, і ведаю, што пасля 24 лютага зборы знізіліся ў разы. І калі раней была магчымасць дапамагаць сотням сем'яў, то цяпер гэта дзясяткі.

Камунікую з роднымі зняволеных і ведаю, што некаторыя з іх у бязвыхадным фінансавым становішчы, прадаюць сваю маёмасць, каб аплачваць адвакатаў і забяспечваць родных пасылкамі і медыкаментамі. І я не хачу, каб гэтыя людзі думалі, што на іх забыліся, што, калі б не ўдзел у мірных акцыях пратэсту, яны б не былі вымушаныя аддаваць апошняе.

- Людзі ў Беларусі цяпер настолькі запалоханыя, што нават не паведамляюць праваабаронцам пра затрыманні родных. Як вы будзеце працаваць у такой сітуацыі?

- Гэта вельмі сур'ёзная праблема. Ведаю, што часцяком адвакаты рэкамендуюць не апублічваць затрыманні, каб не дай бог не прызналі палітвязнем, каб гэта нідзе не вылезла. Але я ўсе гэтыя гады працавала з тэмай гвалту і лічу, што замоўчванне дазваляе яму эскалавацца, станавіцца больш жорсткім.

Мне зразумелыя гэтыя страхі. Калі мяне затрымалі, я некалькі дзён думала: а можа, хай пра мяне не пішуць, можа, тады яны не раззлуюцца, адпусцяць мяне? І быццам разумееш: Воля, гэта так не працуе.

Трэба шукаць у сабе гэтую смеласць, кансультавацца ананімна. «Вясна» цяпер увесь час піша: «Паведамляйце нам, мы не будзем апублічваць, проста нам трэба ведаць. Мы можам дапамагаць ананімна, толькі не трэба маўчаць». І я хачу падтрымаць гэтую думку, што гвалт замоўчваць нельга. Але мы не павінныя перакладаць гэтую адказнасць на плечы пацярпелых і іх родных. Калі нам становіцца вядома пра нешта і ў нас ёсць магчымасць гаварыць пра гэта адкрыта, трэба рабіць гэта за іх.

- Калі накласці сцэнар хатняга гвалту на сітуацыю ў Беларусі, наколькі агалоска дазваляе стрымліваць агрэсара?

- Адзін з першых пунктаў псіхалагічнага партрэта людзей, схільных да гвалту, - гэта тое, што яны баязліўцы. Яны смелыя толькі калі за зачыненымі дзвярыма збіваюць жонку ці катуюць кагосьці на Акрэсціна. Там яны адчуваюць сваю ўладу. Але агалоска - вельмі важны інструмент барацьбы з гвалтам. Гэта адчуванне небяспекі для агрэсара, бо нават пры поўным дэфолце права ў Беларусі законаў ніхто не адмяняў, усё яшчэ ёсць Крымінальны кодэкс, Канстытуцыя, персанальныя санкцыі. Так, правасуддзя ў краіне цяпер няма, але агалоска, бачная на гарызонце, пакаранне за тое, што ты чыніў з 2020 года, будзе стрымлівальным фактарам.

- Вы пералічылі шэраг планаў. У вас ёсць каманда, з якой усё гэта будзе ажыццяўляцца?

- Пра гэта рана гаварыць, пакуль прызначаная толькі я. Фармаванне каманды будзе маёй задачай. Усе гэтыя гады я гаварыла пра тое, што «нічога для нас без нас», таму мне будзе важна, каб у каманду ўвайшлі эксперты розных напрамкаў, прадстаўнікі розных уразлівых груп. Так, мы не зможам пачуць голас кожнага чалавека з Беларусі, але мы павінныя пашырыць сваё ўяўленне пра сацыяльныя пытанні.

Ад палітычных рэпрэсій пацярпелі розныя людзі, і сутнасць майго прадстаўніцтва - максімальна пашыраць парадак дня і паказваць, якія ёсць спадарожныя сацыяльныя праблемы. Мы ж не ведаем, як жывуць людзі з ВІЧ, якія аказваюцца ў зняволенні. Ці людзі, якіх ГУБАЗіК на камеру прымушае прызнавацца ў гомасэксуальнай арыентацыі. Дзякуючы таму, што я правяла паўгода ў СІЗА, у мяне ёсць вельмі шмат такіх прыкладаў.

- То-бок асноўны напрамак дзейнасці - дапамога палітвязням? А астатнія сацыяльныя праблемы?

- Цяпер прыярытэт у прадстаўніцтва - палітвязні, іх сваякі, рэпрэсаваныя людзі, у тым ліку вымушаныя пакінуць краіну. Людзі, якія застаюцца ў Беларусі і сутыкаюцца з сацыяльнымі праблемамі.

Я разумею, што гэта велізарны пласт працы. Але што рабіць з тым, што проста цяпер у краіне 530 тысяч людзей з інваліднасцю, а Офіс па правах людзей з інваліднасцю ліквідаваны? А яны ў тым ліку ўдзельнічалі ў пратэстах, але не могуць за дзве гадзіны сабраць чамадан і пакінуць краіну. Мы будзем маніторыць, што адбываецца ў краіне ў іншых сферах, збіраць інфармацыю. Інакш мы так і не даведаемся, чым цяпер жывуць беларусы і беларускі.

- Як вы ставіцеся да таго, што большасць у Кабінеце - мужчыны?

- Я ніяк да гэтага не стаўлюся, але абсалютна не здзіўленая. Мы ж усе - прадукты нашага грамадства, патрыярхальных стэрэатыпаў. Пра тое, што толькі сталыя і дасведчаныя мужчыны могуць быць палітыкамі, што толькі яны займаюць публічную прастору, не баяцца прасоўваць і прапаноўваць сябе. У жанчын іншая сацыялізацыя, нам складана згаджацца на такія прапановы.

Я мяркую, што часткова мая адмова была звязаная ў тым ліку з сіндромам самазванкі, маўляў, дзе я, дзе палітыка, я не ўмею, не здольная. У момант адмовы Кабінету столькі кепскага нагаварыла пра сябе! А потым думаю: Воля, цябе паклікалі, таму што яны ведаюць пра тваю працу, якая ты ёсць. І разумею, што гэта быў страх, думкі, што мне спачатку трэба падрасці, атрымаць некалькі вышэйшых адукацый. Я вельмі ўдзячная Офісу Святланы Ціханоўскай і Кабінету, што яны гатовыя пераглядаць наяўную мадэль і запрашаць новых гульцоў.

- Вы адкрытая прадстаўніца ЛГБТК-супольнасці. Не баіцеся, што гэты факт адцягне людзей ад вашай дзейнасці і стане мішэнню для прапаганды? Ці гатовыя да гэтага?

- Я ведаю, што так і будзе, гэта лагічна, так было заўсёды. Не ўпэўненая, што да гэтага гатовая, таму што да нападак і крытыкі прывыкнуць немагчыма. Гэта ўсё разнавіднасці псіхалагічнага ціску, і я б не хацела, каб гэта было. Прапаганда, калі ласка, калі вы можаце, пакіньце мяне ў спакоі (смяецца). Я проста спрабую прымаць правільныя рашэнні і дапамагаць людзям. Рацыянальна да гэтага гатовая, эмацыйна - дакладна не. Мяне гэта будзе раніць, палохаць, але гэта мой свядомы выбар. Разумею, што такія правілы гульні, і па-іншаму цяпер не будзе.

Ведаю, што ў дзень майго прызначэння ў адным сумнавядомым телеграм-канале па мне прайшліся, і маё першае жаданне было адразу гэта прачытаць. Адкрыла гэты канал, пачала прагортваць і сама сабе кажу: «Воля, што ты робіш? Праўда хочаш нервавацца?» І я спынілася, так і не прачытала, што там напісана.

«Дапамога жанчынам, якая ёсць цяпер, - практычна тое самае, што было ў Савецкім Саюзе»

- Вы прыйшлі ў «Радзіславу» яшчэ ў 2003 годзе. Як змянілася сітуацыя з хатнім гвалтам за гэты час?

- Гледзячы з 2022 года (інтэрв'ю запісвалася ў апошнія дні 2022-га. - Заўв. рэд.), я разумею, што ўсё рухалася вельмі павольна. Мы пастаянна крытыкавалі дзяржаву, ведамствы, якія з намі супрацоўнічалі, ставіліся да нас трохі грэбліва, мы часта спрачаліся. Але МУС усё роўна было нашым саюзнікам. Яны як ніхто іншы разумелі, да чаго прыводзіць хатні гвалт.

У 2012 годзе адкрылася агульнанацыянальная гарачая лінія, потым стабільна запрацаваў прытулак, кожны год мы разам рабілі розныя акцыі, хадзілі па школах, паліклініках, РАУС, рабілі выставы. Мы бачылі, як TUT.BY пачынае пісаць пра «Радзіславу», іншыя журналісты выходзяць на сувязь, прыдумляюць свае праекты. І мне вельмі горка разумець, што ўся гэтая праца цяпер знішчаная.

Што да статыстыкі, то за гады нашай працы станоўчай дынамікі не было. У нейкі год МУС казала, што колькасць выпадкаў вырасла, у нейкі - што зніжаецца. Але сярэдняя тэмпература па бальніцы была роўнай. Да таго ж усё большая колькасць зваротаў не роўная большай колькасці выпадкаў. Людзі ўсё больш даведваюцца пра сэрвісы і ўсё часцей звяртаюцца па дапамогу.

Пра сур'ёзныя змены і пра тое, што людзі будуць менш сутыкацца з хатнім гвалтам, гаварыць было рана - не існавала спецыяльнага закона, сістэмных зменаў. Прытулак - гэта праца з наступствамі. А нам важна перадухіляць гвалт. Для гэтага патрэбная была палітычная воля, якая б сказала, што хатні гвалт - гэта недапушчальна. Але дзяржава вырашыла інакш, а гвалт доўгі час называлі сямейна-бытавымі канфліктамі.

- Што цяпер з хатнім гвалтам у Беларусі? Куды пацярпелыя могуць звярнуцца па дапамогу?

- Усё, што ёсць у краіне цяпер, - практычна тое самае, што было ў Савецкім Саюзе да таго, як загучала тэма хатняга гвалту. Міліцыя, тэрытарыяльныя цэнтры сацабслугоўвання, крызісныя пакоі. Але дзяржаўнай сістэмы аказання дапамогі недастаткова: яна малаэфектыўная і неспецыялізаваная. Яшчэ ёсць дзіцячыя вёскі з пакоямі для жанчын з малагадовымі дзецьмі. Альбо дыстанцыйная дапамога.

МУС рапартуе, што зніжаецца колькасць цяжкіх цялесных і забойстваў, а я ў гэтыя лічбы не веру. Таму што яны не супадаюць са звесткамі па папярэдніх гадах. Чаму раней яны фіксавалі каля 200 тысяч зваротаў за год, а цяпер - 70 тысяч фактаў? Чаму раней яны казалі, што ў краіне штогод складаецца каля 50 тысяч адміністрацыйных пратаколаў, а цяпер кажуць пра 15 тысяч? Усё, што мне ўдалося даведацца - мы нічога не ведаем цяпер пра маштабы хатняга гвалту. Хутчэй за ўсё, яны катастрафічныя, а сістэма дапамогі засталася на ўзроўні, быццам нас усіх ніколі і не было.

- Як рэпрэсіі ў Беларусі і вайна ва Украіне ўплываюць на сітуацыю з гвалтам у Беларусі?

- Такіх даследаванняў не так ужо і шмат ва ўсім свеце. У асноўным яны праводзіліся ў ЗША. Безумоўна, ваенныя канфлікты ўплываюць на рост хатняга гвалту, у сярэднім каля 43%. Ва Украіне ўжо цяпер у сховішчах прымаюць жанчын, якія ратуюцца ад хатняга гвалту з боку мужчын, якія вярнуліся з вайны.

Гэтак жа і з рэпрэсіямі. Мне вядома шмат кейсаў, калі мужчыны праходзілі праз катаванні на Акрэсціна, зняволенне і вярталіся іншымі людзьмі. Жанчыны кажуць, што іх партнёры робяцца вельмі агрэсіўнымі, і яны проста баяцца за сябе і сваіх дзяцей. Гвалт у такой сітуацыі дапамагае чалавеку нібыта вярнуць кантроль: цябе катавалі, але ты вырваўся, і цяпер ад цябе хтосьці залежыць.

Да таго ж у Беларусі цяпер гвалт проста звініць у паветры, і мужчыны разумеюць, што ніхто цяпер не будзе займацца гэтым. Ёсць не проста ўнутранае апраўданне «я ж яе выхоўваю», але і знешняе: «Калі тое самае адбываецца вакол, то што дрэннага раблю я?»

- Як пратэсты 2020 года, калі ключавымі фігурамі сталі жанчыны, паўплывалі на патрыярхальныя ўстаноўкі ў грамадстве?

- З аднаго боку, мне здаецца, грамадства не было гатовае. А з іншага - нам вельмі пашанцавала, што ў 2015 годзе з'явілася Таццяна Караткевіч, у 2020-м - Святлана, Марыя і Вераніка. Святлану выбралі не таму, што яна жанчына, а таму, што так склаліся абставіны, таму што харызма, смеласць і чалавечнасць кранулі многіх. І ўсе зразумелі, што можна жыць інакш, што прэзідэнт - абсалютна рабочая пазіцыя.

Але я бачу, як усё гэта цяпер трашчыць, быццам беларускае грамадства надзела пінжак не па памеры. Яно імкнецца называць сябе прагрэсіўным і дэмакратычным, але ўсё роўна трэба выказацца пра пасмажыць катлеты або абмеркаваць выгляд жанчыны з Кабінета. Нам спадабалася гуляць у дэмакратыю ў 2020 годзе, а цяпер патрэбная будзе вялікая праца над сабой. Таму што многім з нас (у тым ліку мне) уласцівае стэрэатыпнае і савецкае мысленне.

«У СІЗА не клікалі дактароў, калі ў мяне некалькі дзён была тэмпература пад 40°C»

- Вы памятаеце, як вас затрымлівалі? Што вы адчувалі, пра што думалі ў той момант?

- У той дзень, 9 лістапада, я забегалася па справах з самай раніцы, прыехала ў дом да сваіх бацькоў. А потым званок у дзверы. Думала, гэта вярнулася мама. Адчыняю - а там стаяць людзі і кажуць, што гэта міліцыя. У той момант я быццам выйшла з цела. Памятаю ўсё, што адбывалася з Гарбуновай Вольгай у той дзень і што адбывалася пасля, але я не адчувала, што гэта адбывалася са мной.

Калі мяне прывезлі на Рэвалюцыйную, 3 (па гэтым адрасе знаходзіцца ГУБАЗіК. - Заўв. рэд.), я трапіла да чалавека, які ці робіць выгляд, ці насамрэч інтэлігентнейшы, чым тыя, што затрымлівалі. Але калі я адмовілася здымаць «пакаяльнае» відэа, зноў былі пагрозы. Дома мне пагражалі засунуць у анус электрашокер, у ГУБАЗіКу - упакоўку тампонаў. І я ўжо не вельмі баялася фізічнага ўздзеяння, проста глядзела, як яны рагочуць з гэтага нібыта гумару. І пасля нічога добрага не чакала.

Гэтыя людзі не адпусцілі мяне на пахаванне бацькі, які памёр праз некалькі тыдняў пасля майго затрымання. Ім было нас**ць, што я атрымлівала пагрозы ў адрас сваёй дачкі. Гэтыя людзі не клікалі дактароў, калі ў мяне некалькі дзён была тэмпература пад 40 °C. Я перанесла там два кавіды, у мяне паляцелі тазасцегнавыя суставы, пагоршыўся зрок (плача). Некаторыя наглядчыкі ў СІЗА былі даволі чалавечныя, але я на іх глядзела і думала: ты ж для сябе знаходзіш магчымасць бачыць, што з намі тут робяць? Гэтыя людзі, мабыць, лічаць справядлівым, што палітвязні з анкалогіяй, з іншымі сур'ёзнымі захворваннямі засталіся без медыцынскай дапамогі і проста могуць ужо не выйсці на волю.

- Як вы знайшлі ў сабе сілы перажыць зняволенне ў СІЗА?

- Ай, ды што там перажываць. У шэсць устала, у дзесяць легла - спіш. Увесь астатні час сядзіш. У кожнай камеры большасць людзей - палітычныя. У апошняй я была чатыры месяцы, і сем з васьмі чалавек там заўсёды былі па палітыцы. Гэта проста велізарная падтрымка. Мы ўсе вельмі добра разумелі адна адну, свае страхі.

Дапамагала падтрымка людзей звонку. Мая сям'я, якая кожны тыдзень абівала парогі СІЗА з перадачамі. Мае сяброўкі, якія непакоіліся, каб да мяне кожны тыдзень прыходзіла адвакатка. Калі б не гэта, я б звар'яцела ў інфармацыйным вакууме, не ведаючы, што з бацькам і з дачкой, з мамай, сябрамі, арганізацыяй.

Безумоўна, усё гэта мяне вельмі змяніла, вельмі траўмавала. З іншага боку, я адчувала сябе як многія беларусы і беларускі, якія выйшлі на «хімію»: ну, са мной яшчэ нічога асабліва страшнага не адбылося.

- Сілавікі часта выказваюць асаблівую цікавасць да прадстаўнікоў ЛГБТК. Ці было да вас асаблівае стаўленне з прычыны вашага асабістага жыцця?

- Так, вядома. Яны ўварваліся ў кватэру, зрываючы з мяне ўпрыгожанні і крычучы: «Здымай сваё лесбіянства». Куды б я ні прыйшла, мяне ўсюды называлі «мужчынам», казалі, што мне б «мужыка нармальнага з вялікім членам, і я б тады перастала займацца х**ёй у жыцці».

Але цікавы момант. На Валадарцы я бачыла адну трансгендарную зняволеную, і адзіныя, ад каго я чула абразы ў яе адрас, - гэта сілавікі. Яе сукамернікі (такія людзі да змены дакументаў утрымліваюцца ў мужчынскай камеры) казалі пра яе як дзеці пра рок-зорку: «Прыкінь, гэта насамрэч мужык, а яна такая прыгожая». І я проста выдыхнула і зразумела, што гэты чалавек у меншай небяспецы, чым хацелася б сілавікам.

Мае сяброўкі, якія былі ў калоніі, расказвалі, што там перад усім жаночым атрадам маглі сказаць, што «вось гэтая і гэтая цалаваліся, яны лесбіянкі». Гэта выкарыстоўваецца для ціску. Але, здаецца, звычайныя беларусы і беларускі ўжо разумеюць, як нізка ўпалі сілавікі, выбіваючы прызнанні ў гомасэксуальнасці ў XXI стагоддзі.

- У траўні 2022-га вам прысудзілі «хатнюю хімію». Якой была вашая першая думка пасля вызвалення ў зале суда?

- У дзень прысуду я ўжо ведала, што мяне вызваляць, бо спрэчкі былі напярэдадні. І калі пракурор пачала выступаць, я проста сціснулася, не глядзела ні на кога і чакала. Яна прамаўляе ўвесь гэты доўгі маналог, як я перакрывала дарогі. І потым кажа: «Тры гады». Усё, у мяне нейкі шум у вушах. Але па артыкуляцыі бачу, што яна прамаўляе «абмежавання волі без накіравання». Выдыхаю. А потым мяне скоўвае страх, што я няправільна пачула. Але з прамовы адваката разумею, што ўсё правільна.

А потым, калі я ўжо чакала канваіраў у СІЗА, накочвалася хваля за хваляй: я ўбачу маму, дачку, я выйду адсюль. Але апошні дзень у СІЗА быў вельмі цяжкі. Я развітвалася са сваімі сяброўкамі там, ведала, што многія з іх паедуць у калонію. І было пачуццё віны: мяне выпусцілі, а іх не.

Калі я выйшла з залы суда, адразу ж патэлефанавала дачцэ. Мы гаварылі хвілін сорак, смяяліся і плакалі. Але я дагэтуль не магу канчаткова парадавацца - велізарны боль за тых, хто да гэтага часу сядзіць у калоніях, СІЗА, ПКТ, ШЫЗА (плача). І ніякае свята тут не свята. Гляджу на дачку, слухаю, як яна расказвае пра школу, і радуюся. Але я гэтак жа хачу, каб палітвязні (хай ім хто-небудзь перадасць) і іх блізкія ведалі, што ўсе, хто змог збегчы, заўсёды ў думках дзеляць радасць з імі. Маша Калеснікава, якая сядзела праз сценку ад мяне. Марфа Рабкова, Ірына Слаўнікава і ўсе астатнія. Я заўсёды думаю пра іх. І самая галоўная задача майго прадстаўніцтва - зрабіць усё, каб дапамагчы палітвязням і іх родным.

«Паміж мной і мяжой Беларусі 34 кіламетры. І я туды хоць сама дабягу»

- Як вы прынялі рашэнне з'ехаць з Беларусі?

- Калі я выйшла з СІЗА і вырашыла адбываць «хімію», мае сяброўкі вельмі перажывалі за мяне. Але я была ўпэўненая, што мяне ніхто не выганіць. Я скончыла курсы барысты, хацела варыць людзям смачную каву і ціхенька чакаць, пакуль скончыцца мая «хімія».

Але аказалася, што абмежаванне волі - гэта ні разу не лёгка. Мы з дачкой баяліся кожнага званка, кожнага груку ў дзверы. Таму што паводле ўмоваў «хіміі» ты абавязаная адразу ж адчыняць дзверы і падымаць трубку. У нейкія моманты дачка баялася моцна засыпаць, бо калі ўначы не пачуеш, што прыйшла праверка, пазначаюць парушэнне рэжыму. І яна ў свае 15 гадоў пачала разумець, што доўга мы так не працягнем. Аднойчы дачка прыйшла да мяне ў пакой і сказала, што я павінная прыняць рашэнне, таму што я дарослая. Мы ўсё абмеркавалі, плакалі, абедзве не хацелі з'язджаць з Беларусі.

Але я вельмі не хацела вярнуцца ў турму. На момант ад'езду ў мяне ўжо было дзве пазнакі аб парушэнні рэжыму, хоць я ўсё выконвала. Мяне палохала, што практычна кожны раз, калі я прыходзіла адзначацца ў РУУС, кагосьці затрымлівалі. Вельмі палохалі навіны, што да асуджаных на «хімію» прыходзілі з новымі «крыміналкамі». Разумела, што мушу выратаваць сябе і сваю дачку.

Я ўсё яшчэ лічу сябе здрадніцай, што не знайшла сілы працягваць жыць там. Але не ведала, што скажу дачцэ, калі зноў буду тэлефанаваць ёй з ГУБАЗіКа. І я сказала сабе тыя самыя словы, што казала сваім кліенткам: ты ж ведаеш, што гвалт працягнецца. Табе страшна ісці ў невядомасць, але гэта трэба, каб сябе выратаваць.

- Як вы з'язджалі з краіны?

- Гэта быў жнівень. Мая дачка выехала ў пятніцу легальна, а я ў панядзелак пайшла ў РУУС адзначацца апошні раз. Жанчыну перада мной затрымалі. І мне было вельмі страшна, што дачка выехала, а мяне цяпер пасадзяць. Але ўсё абышлося. Дарабіла свае справы і ўначы з'ехала з горада, незаконна перасекла мяжу з Літвой і папрасіла міжнароднай абароны.

Гэта быў дзень, страшнейшы за дзень майго затрымання. У той момант здавалася, што я фізічна не змагу зрабіць што павінная. Але ўсё ж пералезла праз плот. І вось сядзела ноччу, адна. Я глядзела на зоркі, на беларускі бок, на агні памежнага пункта, на нейкае поле. Развітвалася з гэтым, разумела, што дарогі назад няма. Мне стала вельмі балюча, сядзела там і рыдала. Потым узяла сябе ў рукі: Воля, ты пералезла не каб плакаць, час рухацца далей.

Цяпер я жыву ў Вільні і нікуды далей з'язджаць не планую, таму што паміж мной і мяжой Рэспублікі Беларусь 34 кіламетры. І я туды хоць сама дабягу, калі будзе можна.

- Што плануеце рабіць у новай Беларусі?

- Мне хочацца сказаць, што я выкіну тэлефон, камп'ютар, пабудую сабе і дачцэ маленькі дом у прыгарадзе Мінска, буду саджаць дрэвы, сустракацца з сям'ёй і весці пустэльніцкі лад жыцця. Але ведаю, што мяне хопіць ненадоўга (смяецца). Пасяджу так месяц, два, тры, няхай паўгода - у мяне ўсё роўна што-небудзь засвярбіць. У мяне праактыўная пазіцыя па жыцці, і я ўжо зараклася казаць «ніколі».

Не ведаю, кім я буду, «калі выжыву», застануся ў палітычным полі ці вярнуся ў актывізм. Адзінае, у маім мінулым жыцці ў мяне быў план: сабраць грошай на будаўніцтва прытулку ў Мінску на 50 спальных месцаў. Вырашыла не адмаўляцца ад гэтай ідэі, цяпер яна адчуваецца не такой глабальнай.

Я люблю камунікаваць з людзьмі, можа, паспрабую сябе ў бізнес-праекце, хачу ўсё яшчэ адкрыць кавярню-клуб «Норм». У мяне ўсё яшчэ шмат цікавасці да гэтага. І я ж каву навучылася варыць!

Пасля вашага пытання нават пачала ўсміхацца, таму што ўяўляць будучыню прыемна. Хоць я часта кажу, што ў мяне ўжо няма ніякай надзеі, падобна, я памятаю свае мары. А вельмі важна іх не забываць і верыць, што ты зможаш іх рэалізаваць.